Opiekun osoby niepełnosprawnej — prawa i obowiązki

Rola, jaką pełni opiekun osoby niepełnosprawnej jest bardzo ważna. Najbardziej istotną jest umiejętność dostosowania udzielanej pomocy do potrzeb podopiecznego, z uwagi na stopień i rodzaj jego niepełnosprawności. Opiekujący się niepełnosprawnym powinien być empatyczny, cierpliwy i wyrozumiały, a przy tym zachowywać pełen profesjonalizm. Praca opiekuna stanowi duże obciążenie psychiczne i emocjonalne. Z czasem staje się on bardzo bliską osobą dla podopiecznego.  

W naszym artykule przybliżymy charakterystykę pracy opiekuna osoby niepełnosprawnej, zarówno dorosłej, jak i niepełnoletniej. Przedstawimy jego prawa i obowiązki oraz wskażemy, na jaką pomoc może liczyć. Postaramy się określić też komu i na jakich zasadach przysługuje wsparcie dla opiekunów.

Jeśli zatem sprawujesz opiekę nad członkiem swojej rodziny albo planujesz podjąć pracę w zawodzie opiekuna bądź też potrzebujesz wsparcia i opieki zapraszamy do przeczytania naszego artykułu.

Kto to jest opiekun osoby niepełnosprawnej?

Opiekujący się osobą z niepełnosprawnością zajmuje się wspieraniem wykonywania czynności dnia codziennego przez niesamodzielnego podopiecznego. W niektórych przypadkach otacza go opieką przez całą dobę. W Polsce najczęściej spotykamy się z określeniem opiekuna faktycznego lub spokrewnionego. Zostaje nim zatem każda osoba zajmująca się opieką faktyczną nad chorym lub niepełnosprawnym. Funkcję tę, może także sprawować osoba obca zatrudniona przez rodzinę niepełnosprawnego, lub samego podopiecznego.  

W Polsce zgodnie z założeniami polityki społecznej osoba niepełnosprawna, która jest ubezwłasnowolniona zostaje objęta opieką ustanowioną prawnie. Opiekunem osoby niesamodzielnej w tym przypadku może być członek rodziny, osoba wyznaczona przez Sąd lub instytucję wspierającą rodzinę, taką jak MOPS, GOPS, PCPR itp.

Jak zostać opiekunem osoby niepełnosprawnej dorosłej w Polsce?

W zależności od stopnia niepełnosprawności i rodzaju chorób sprzężonych osoby posiadające orzeczenie często wymagają codziennej lub całodobowej opieki i pomocy innej osoby. Aby zostać opiekunem osoby posiadającej niepełnosprawność, należy spełnić szereg warunków, które określa Ustawa Świadczeń Rodzinnych.

Jeśli niepełnosprawność powstała przed 16 rokiem życia lub wcześniej, najczęściej opiekunami zostają rodzice, lub inni członkowie rodziny w linii prostej. Poza osobami  z najbliższej rodziny, nad którymi ciąży obowiązek alimentacyjny, opiekunem niepełnosprawnego może zostać także osoba obca. Takie osoby najczęściej podejmują zatrudnienie samodzielnie lub poprzez instytucje wspierające rodzinę.

Należy pamiętać, że osoba uprawniona do pracy, w roli opiekuna podopiecznego niezdolnego do samodzielnej egzystencji nie ma obowiązku posiadania specjalistycznego wykształcenia medycznego.  

Kto może być opiekunem dziecka z niepełnosprawnością?

W przypadku małoletnich dzieci, które posiadają niepełnosprawność wrodzoną, lub nabytą przed 16 rokiem życia, najczęściej opiekunami zostają rodzice. Jeżeli rodzice dziecka z niepełnosprawnością nie są w stanie sprawować nad nim właściwie opieki, funkcję tę mogą przejąć dalsi krewni, dziadkowie lub dorosłe rodzeństwo.

Natomiast, gdy niepełnosprawne dziecko trafia pod pieczę rodziny zastępczej,  w wyniku niewydolności rodziny biologicznej, opiekę stanowić będą rodzice zastępczy. W momencie, gdy dziecko zostaje umieszczone w ośrodku opiekuńczym, lub innej placówce pielęgnacyjno-leczniczej, a jego rodzice biologiczni zostają pozbawieni praw rodzicielskich, opiekę przejmuje placówka, w której znajduje się dziecko, lub osoba prawnie ustanowiona.  

Rodzaje i stopień niepełnosprawności a konieczność wsparcia opiekuna

Forma opieki nad osobą niepełnosprawną zależy od rodzaju i stopnia niepełnosprawności oraz potrzeb podopiecznego.

Niewątpliwie największej opieki wymagać będą osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz niezdolne do samodzielnej egzystencji. Opieka nad nimi wiąże się zarówno z zaspokajaniem podstawowych potrzeb życiowych np. karmienie w przypadku osób przewlekle chorych po udarach, jak i potrzeb wyższych np. łamanie barier kulturowych poprzez wyjście do teatru z osobą niewidomą.

W przypadku osób o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności oraz z orzeczeniem przyznanym z tytułu częściowej niezdolności do pracy wparcie dotyczy tylko wybranych sfer życia. W tej grupie podopiecznych można znaleźć osoby z chorobami psychicznymi, upośledzeniem umysłowym i zaburzeniami sensorycznymi.

Warunki pełnienia funkcji opiekuna osób niepełnosprawnych — kwalifikacje i doświadczenie

Wykształcenie z obszaru opieki nad niepełnosprawnymi  można uzyskać w prywatnych i publicznych szkołach medycznych, szkołach policealnych i uczelniach wyższych, w każdym większym mieście Polski.

Chcąc pracować, w charakterze opiekuna osoby z niepełnosprawnością, należy obrać odpowiednią ścieżkę kształcenia, która umożliwi podjęcie zatrudnienia w tym zawodzie. Kwalifikacje można uzyskać poprzez ukończenie szkoły wyższej, na kierunkach związanych z pracą socjalną, lub różnorodne kursy zawodowe oraz szkoły policealne. Przykładem takiego kwalifikacyjnego kursu zawodowego jest „Udzielanie pomocy i organizacja wsparcia osobie niepełnosprawnej, po uzyskaniu wykształcenia średniego lub średniego branżowego”.  

Powyżej wymienione kwalifikacje dotyczą przede wszystkim opiekunów, którzy zostaną zatrudnieni przez placówki wspierające, rodziny osób niepełnosprawnych lub ich samych. W przypadku opieki, która sprawowana jest przez jednego z członków rodziny, wykształcenie kierunkowe nie jest wymagane.

Jakie są obowiązki opiekuna osoby niepełnosprawnej?

Polskie prawo gwarantuje osobom z niepełnosprawnością możliwość skorzystania z opieki i pomocy innej osoby. Obowiązki osoby udzielającej wsparcia niepełnosprawnemu, będą zależne przede wszystkim od potrzeb. Niezależnie od tego, czy na opiekunie ciąży obowiązek wynikający ze spokrewnienia, czy też jest on osobą zatrudnioną z zewnątrz, jego zadania będą takie same.

Do najczęściej wykonywanych czynności opiekuńczych wobec osoby niesprawnej należeć będą:

• dbanie o higienę osobistą podopiecznego (zmiana garderoby, mycie, czesanie),
• podawanie leków, ewentualna zmiana opatrunków,
• przygotowywanie posiłków i karmienie w razie potrzeby,
• zapewnienie bezpieczeństwa,
• towarzyszenie podczas podróży do placówek medycznych i rehabilitacyjnych oraz wszelkich wyjść,
• wsparcie aktywności szkolnej i zawodowej.

Świadczenia opiekuńcze, jakie wsparcie przewidziano dla opiekunów osób niepełnosprawnych?

Każda rodzina, której członkiem jest osoba niepełnosprawna, ma prawo ubiegać się o pomoc i wsparcie państwa. Resort rodziny oferuje szereg świadczeń rodzinnych, z których może skorzystać również członek rodziny mieszkający przy osobie niepełnosprawnej. Dotyczy to zarówno opiekunów dzieci, jak i dorosłych niepełnosprawnych.

Jeżeli opieka nad niepełnosprawnym dzieckiem wymaga rezygnacji z podjęcia lub przerwania pracy zawodowej, można starać się o wypłatę świadczenia pielęgnacyjnego. Gdy podopieczny jest osobą dorosłą, jego opiekun może otrzymać specjalny zasiłek opiekuńczy.

Dodatkowo bez względu na rodzaj i formę wsparcia, z których korzysta opiekun niepełnosprawnego, każdej osobie legitymującej się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności lub niezdolności do samodzielnej egzystencji przysługuje zasiłek pielęgnacyjny, lub dodatek pielęgnacyjny.

Opiekunowie osób niepełnosprawnych dorosłych — zasiłek dla opiekuna osoby niepełnosprawnej dorosłej 2023

Pozostając opiekunem osoby dorosłej o stopniu znacznym niepełnosprawności i wymagającej długotrwałej opieki można ubiegać się o specjalny zasiłek opiekuńczy. O świadczenie to mogą ubiegać się osoby, na których ciąży obowiązek alimentacyjny wobec podopiecznego lub małżonkowie rezygnujący z zatrudnienia na rzecz opieki nad najbliższą niepełnosprawną osobą.

Jednym z warunków otrzymania niniejszego świadczenia jest kryterium dochodowe, które nie może przekroczyć 764 zł netto miesięcznie na osobę w rodzinie. Jeżeli o specjalny zasiłek opiekuńczy wnioskują rolnicy, małżonkowie rolników bądź inni członkowie rodziny prowadzącej gospodarstwo rolne mają oni obowiązek zaprzestania jego prowadzenia lub pracy w nim.

Instytucją, odpowiedzialną za realizację wypłat specjalnego zasiłku dla opiekunów osób niepełnosprawnych jest w zależności od miejsca zamieszkania Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej lub Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. W roku 2023 wysokość tego zasiłku wynosi 620 zł.

Świadczenie pielęgnacyjne dla rodziców, opiekunów dziecka niepełnosprawnego

Zorganizowanie opieki niepełnosprawnemu dziecku bardzo często wiąże się z koniecznością pełnej dyspozycyjności rodzica. Aby zapewnić całkowitą opiekę, rodzice zwykle nie podejmują zatrudnienia.

Nie zostają oni w tej sytuacji bez środków do życia. Państwo takich opiekunów wspiera świadczeniem pielęgnacyjnym. Głównymi warunkami, jakie uprawniają opiekunów prawnych niepełnosprawnego małoletniego, do pobierania środków są:

• Rezygnacja z pracy zawodowej. Świadczenie to ma być jedynym dochodem i nie istnieje możliwość podjęcia innej pracy zarobkowej.
• Nabyta lub wrodzona niepełnosprawność dziecka. Podopieczny powinien posiadać orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności lub o niezdolności o samodzielnej egzystencji, stwierdzone przed 16 rokiem życia.

Osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne mogą wnioskować o pokrycie składek ubezpieczenia zdrowotnego do funduszu ubezpieczeń społecznych. Wysokość świadczenia w roku 2023 to 2458 zł na miesiąc. 

Realizatorem wypłat świadczenia pielęgnacyjnego może być: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej lub Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie.

Opiekun osoby niepełnosprawnej — dokumenty do uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego i specjalnego zasiłku opiekuńczego

Aby zostać opiekunem osoby niesprawnej, który korzysta z oferowanych form pomocy, konieczne jest złożenie odpowiedniego wniosku wraz z załącznikami. Dokumenty można przekazać bezpośrednio do jednostki odpowiedzialnej za wypłatę świadczeń, czyli do: MOPS-u, GOPS-u, PCPR-u, lub w większych miastach do Centrum Obsługi Świadczeń. Odpowiedni urząd wybierany jest na podstawie miejsca zamieszkania.

Istnieje również możliwość wysłania wniosku elektronicznie, za pomocą strony internetowej empatia.pl, lub za pośrednictwem Elektronicznej Platformy Usług Publicznych. Złożenie dokumentów każdorazowo skutkuje wydaniem decyzji administracyjnej, w ciągu jednego miesiąca od dnia ich przyjęcia.

Jeżeli decyzja nie jest satysfakcjonująca, należy złożyć odwołanie do Samorządowego Kolegium Odwoławczego, w ciągu 14 dni od momentu otrzymania decyzji, za pośrednictwem jednostki, w której składano wniosek.

Jakie załączniki do wniosków?

Osoby z najbliżej rodziny niepełnosprawnego dorosłego podopiecznego mają możliwość skorzystania ze świadczenia w postaci specjalnego zasiłku opiekuńczego. Aby to zrobić, należy złożyć następujące dokumenty:

• prawidłowo wypełniony wniosek wraz z załącznikiem,
• orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności,
• kopię dowodu osobistego,
• dokumenty pozwalające ustalić wysokość dochodu,
• oświadczenia członków rodziny, o dochodzie niepodlegający opodatkowaniu podatkiem dochodowym w roku poprzedzającym okres, w którym składany jest wniosek,
• jeżeli któryś z członków prowadzi rodziny działalność gospodarczą, niezbędne jest zaświadczenie z Urzędu Skarbowego za poprzedni rok,
• jeżeli któryś z członków prowadzi gospodarstwo rolne, wymagany jest dokument określający jego wielkość w hektarach w poprzednim roku.

Aby uzyskać świadczenie pielęgnacyjne, kluczowe jest sprawowanie opieki nad osobą, u której niepełnosprawność wystąpiła przed ukończeniem 18 roku życia, lub 25 roku życia, jeżeli nastąpiła w trakcie nauki. Obok wniosku, należy przygotować:

• orzeczenie o niepełnosprawności,
• skrócony akt urodzenia dziecka lub inny dokument potwierdzający wiek dziecka,
• decyzja zasiłkowa (jeżeli pobierany jest specjalny zasiłek opiekuńczy lub zasiłek dla opiekuna).

Asystent a opiekun osoby niepełnosprawnej. Podobieństwa i różnice

Aktualnie w Polsce rozróżniamy pojęcia asystenta osoby niepełnosprawnej oraz opiekuna osoby niepełnosprawnej. Poniekąd ich funkcje nakładają się na siebie. Mają oni podobne obowiązki i często wykonują podobne czynności. Jednak cechują ich istotne różnice.

Opiekun to osoba, która przede wszystkim zapewnia możliwość funkcjonowania niepełnosprawnemu. W codziennym życiu pielęgnuje podopiecznego, karmi go, dba o jego higienę osobistą, pomaga wprowadzeniu gospodarstwa domowego. Opiekun zazwyczaj bywa osobą spokrewnioną lub bardzo bliską osobie niepełnosprawnej. Zewnętrzne usługi opiekuńcze prowadzą ośrodki pomocy społecznej, delegując swoich pracowników do osób potrzebujących opieki i pomocy w podstawowych czynnościach dnia codziennego. Zazwyczaj też opiekun przejmuje rolę decyzyjną wobec swojego podopiecznego.

Asystent osoby niepełnosprawnej to nowa forma wsparcia osób niepełnosprawnych, niesamodzielnych. Asystent podąża za potrzebami osoby z niepełnosprawnością, wspiera ją w tym, z czym sobie nie radzi. Rolą asystenta nie jest jednak wyręczanie, jak to jest w przypadku opiekuna. Decyzyjność pozostaje prawem osoby z niepełnosprawnością. Asystent powinien zachęcać osobę niesamodzielną do aktywności, umożliwiać wypełnianie ról społecznych, pomagać w obszarze związanym z życiem zawodowym osoby niepełnosprawnej. Podstawową funkcję asystenta jest umożliwienie niepełnosprawnemu maksymalnie niezależnego życia. Asystentem osoby niepełnosprawnej może zostać tylko osoba niespokrewniona. Aktualnie asystenci zatrudniani są przez samorządy oraz organizacje pozarządowe w ramach programu “Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej”.

Podsumowanie

Opiekunowie osób niepełnosprawnych, zarówno spokrewnieni, jak i faktyczni, bez wątpienia spełniają bardzo ważną funkcję w naszym społeczeństwie. Ich praca wymaga zarówno ogromu poświęcanego czasu, jak i również cierpliwości i wyrozumiałości.

Decydując się na wykonywanie zadań opiekuńczych nad osobami o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz niezdolnych do samodzielnej egzystencji osoby spokrewnione bardzo często zmuszone są do rezygnacji z pracy zawodowej. W związku z powyższym ze strony państwa mogą oni liczyć na wsparcie finansowe, organizacyjne oraz dotacyjne.

Jednym z narzędzi instytucjonalnego wsparcia finansowego jest świadczenie pielęgnacyjne. Wypłacane ono jest opiekunom dzieci z wrodzoną lub nabytą przed 18 rokiem życia niepełnosprawnością. Należy się ono także sprawującym pieczę nad dorosłymi niepełnosprawnymi, których niepełnosprawność została orzeczona przed 18 rokiem życia lub powstała w trakcie nauki przed ukończeniem 25 roku życia. Drugim z narzędzi jest specjalny zasiłek opiekuńczy, o który ubiegać się mogą spokrewnieni opiekunowie dorosłych osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności oraz niezdolnych do samodzielnej egzystencji.

Opiekunowie instytucjonalni osób niepełnosprawnych odgrywają kluczową rolę w społeczeństwie. Osoby planujące taką pracę muszą być świadome, że będą świadczyły pielęgnacyjne usługi wobec najciężej chorych i niepełnosprawnych. Warto, aby uzyskały do tego kwalifikacje. Ta praca wiąże się z ciężką pracą i ogromnym poświęceniem, a wynagrodzenie i pomoc ze strony państwa jest nikłe w stosunku do potrzeb.